Gazali’ye Göre Talebenin Görev ve Sorumlulukları
İmam Gazali, şüphesiz İslam medeniyetinin ihyasında önemli katkıları olan, kendi döneminde çıkan badirelerin, zihinsel karışıklıkların ortadan kaldırılmasında alternatif çözümler-çığırlar açan önemli bir bilginimizdir.
Uzun süre Nizamiye Medreselerinde üst düzey yöneticiliğin yanında, Bâtınilerin o dönem sebep olduğu kırılmalara karşı önlemler alan, İslam dünyasının sıhhatli bir düşünsel gelişim göstermesine de önemli katkıları olan biridir İmam Gazali.
Dönemin kendine has koşulları Gazali’de gel-gitlere neden olsa da, bu gelgitlerin hepsinde de üreten, bulunduğu ruh halinin içini doldurmada zorluk çekmeyen ve bu koşulları esere dönüştürme istidadı gösteren biridir aynı zamanda.
Tüm bu gel-gitlerin değişmez bir rolü vardır Gazali’de… Eğitimcilik… İmam Gazali belli dönemlerde inzivaya çekilse bile ömrünün çok önemli bir kısmını medresede talebe yetiştirmeye adayan biridir. Gazali, talebe yetiştirmeyi hayatının gayesi haline getirmiştir. Nitekim Bâtınilerin yarattığı tahribatları önlemenin yolu olarak talebe yetiştirmeyi, eğitimi görmüş, ülkenin her köşesine bir eğitim kurumu açmayı öncelik haline getirmiştir.
Ömrünü adadığı talebelerinin yetişmesi için elinden geleni ardına koymayan Gazali, bir talebenin ilim yolunda ilerlemesi için bazı temel meziyetlere, davranışlara sahip olmasını önemsemiştir. Ona göre bir talebenin şu özelliklere sahip olması ilim yolculuğunda olmazsa olmaz hükmündedir:
-Hocanın Hakkı: Gazali’ye göre talebenin hocanın hakkını anne-babanın ve diğer Müslümanların hakkının önünde görmesi gerekir. İki örnek üzerinde durur. Birincisi Muaz bin Cebel örneği… “Size ilim öğreten hocalarınız anne ve babalarınızdan daha hayırlıdır. Zira anne ve babalarınız sizi dünya ateşinden, belalarından sizi muhafaza eder. Hayrı öğreten hocalarınız, âlimler ise sizi ahiret ateşinden muhafaza eder. İkincisi İskender örneğidir. Bir haberde nakledildiğine göre İskender Zülkarneyn’e göre: ”Niçin üstadına anne babandan daha fazla saygı gösteriyorsun, diye sorulur. Zülkarneyn de şu cevabı verir. ”Anne babam benim semadan yeryüzüne inmeme, dünyaya gelmeme vesile oldu. Üstadım ise yeryüzünden semaya yükselmeme sebep oluyor.”
-İlim tercihini hocaya bırakmak. İlim talebesinin öğrenmesi gereken ilim çeşidini (uzmanlık alanını) kendi başına tercih etmemesi gerekir Gazali’ye göre. Bilakis bu işi hocasına bırakır. Çünkü hocası, bu hususta nice tecrübeler kazanmıştır. Bu sebepledir ki hoca, her bir talebenin ne öğrenmesi gerektiğini ve tabiatına uygun olan şeyi en iyi bilendir. Bu konuda İmam Buhari örneği dikkate değerdir. Farklı bir alanda uzmanlaşmaya çalıştığını gördüğü öğrencisini, o alanı bırakıp hadis alanında çalışmaya teşvik eden hocasının sözünü dinleyen Buhari, bu alanda “imam” olarak görülecek bir seviyeye ulaşmıştır.
-İlimde en mühim olana öncelik vermek... Bilgi kanallarının ve çeşitlerinin çoğaldığı günümüzde önemi daha da artan bir husustur bu husus… Talebenin yeteneklerine, ihtiyaçlarına ve ilim yolunda ilerlemesine katkıda bulunacak ilimleri öncelemek… Sarf, nahiv ve tertip üzerine diğer ilimleri bunlara örnek olarak gösterir Gazali.
-Vakti ganimet bilmek… İlim talebesi her vaktin kıymetini bilip ondan istifade etmeli ki onun için fazilet hâsıl olsun. Ayrıca her daim yanında mürekkep hokkası, kalemi olmalı ki işittiği faydalı bilgileri hemen yazsın. Bu nedenle denilmiştir ki: Kim ezberlerse kaçar \ Kim yazarsa sabit kalır.
-Güzel soru sormak… Gazali’ye göre talebe güzel soru sormalıdır. Çünkü güzel soru ilmin yarısı ve ilim hazinelerinin anahtarıdır. Kuşkusuz âlimlerin sadırları (yürekleri, göğüsleri), kalpleri ilim hazineleridir. Onların kapısını, yani âlimlerin ağızlarını ancak onlara sorulan güzel sorular açar.
-Ezbere vaktinin tercihi… Gazali’ye göre talebenin derse düzenli devam etmesi vaciptir. Gecenin evvelinde ve ahirinde dersi tekrar etmelidir. Akşamla yatsı arası ve seher vakti mübarek vakitlerdir O’na göre.
-İlmi muhafaza etmek… Talebe zekâsını kuvvetlendiren şeyleri yapmalı, unutkanlığa ve tembelliğe sebep olan şeyleri ise defetmelidir. O’na göre unutmak ilmin ortadan kalkmasının temel nedenidir. Unutmanın ise Gazali’ye göre asıl sebebi Allah’a isyandır. Ezberlemeyi en çok kuvvetlendiren sebepler olarak şunları gösterir: Ciddiyet, derslere düzenli devam etmek, yemeği azaltmak, gece namazı, Kur’an-ı Kerim’e bakarak okumak.
-Tekrar etmek ezberlemenin esasıdır. Ezberlenecek dersin miktarı, yeni başlayan kimse için, bir veya iki defa tekrar ettiğinde ezberleyip muhafaza edebileceği kadar olmalıdır. Zorluk çekmeden hıfzedebileceği miktarda da kelime sayısını arttırır.
-Bir saat mutaraha (karşılıklı tartışma) bilgi alışverişinde bulunma bir ay tekrar etmekten daha hayırlıdır. Nitekim Ebu Hanife bezzarlık (tohumculuk, ticaret) yaparken dükkânında karşılıklı çok tartışma ve müzakere yapması sebebiyle dinde fakih olmuştur.
Gazali’nin bu önerileri şüphesiz ilim talebeleri için önemli işaret taşları hükmündedir. Bu konudaki önerileri tabi ki anlattıklarımız ile sınırlı değil. Biz özellikle konu ile ilgili öncelikli olarak gördüğümüz, bir talebenin bu süreçte öncelikle dikkat etmesi gereken şeyleri serdetmeye çalıştık.
Sosyal ilişkilerin hızla sanallaştığı günümüzde, iç dünyamızın en önemli beslenme kaynaklarından olan ilmin de sanal olanına rağbet günden güne artmaktadır. İlmin bile mecrasından sapmaya yüz tuttuğu zamanımızda İmam Gazali’nin bu önerileri daha da önem arz etmektedir. Selam ve dua ile.
Kaynak: Öğrencinin Rehberi(minhacü’l-müteallim), İmam Gazali, Semerkand Yayınları, Tercüme: Abdullah Suat Demirtaş, İstanbul 2016
Not: Bu yazı Eğitim Okumaları programında yapılan sunumun metnidir.
